Pastoral Conversion Towards Communion

(Editor’s note: Duyog sa Kabag-ohan nga dala sa pagkabanhaw sa atong Ginoo, kining pagpaambit gihimo sa DaDiTaMa Meeting didto sa Eden Nature Park, Marso 7-10, 2023)

Yanong Kalipay sa Yanong Lingaw sa Batan-on

By profession, maestra ko, pero wa ko’y plano magmaestra. Wa sab ko’y plano mag-unsa human hayskol. Lingaw ra ko sa akong life – eskwela, extra-curricular activities, membro sa: Student Catholic Action, Junior Legion of Mary ug Hijas de Maria, simba kada adlaw, buhat sa buluhaton sa balay, uban sa pari inigmisa sa baryo, mag-pen pal, basa’g komiks, laag usahay, tudlo sa Flores de Mayo inig-summer vacation, uban panaygon para sa simbahan inig-Christmas vacation.

‘Nya, ang atat kong magulang gi-enrol diay ko. BSE – Bachelor of Science in Education. Bayad tibuok semester. Way reklamo, eskuela ko. Padayon pod sa akong gipanghimo. Kausa, gisukmatan ko sa among Spanish teacher kay pipila ming managklasmit absent way pananghid, nag-decorate sa stage. Lagpak gani ko Differential Calculus kay niboluntaryo ko’ng sa baryo magtudlo og religion. Uli dayon human paniudto, mopara bisan logging truck, panel sa tambal ug uban pa kay mag-apas sa klase. Pero, late gihapon ko. Ambot ngano pod nga alas tres magklase akong Math teacher; gabii man unta ang klase sa college.

Pila may estorya, mo-gradwetay na ko. Disyembre pa nangaplay na mi. Kaming managbarkada didto sa Mangagoy, sa Don Bosco sulod sa PICOP. Pagka-Pebrero, gipatawag mi sa among practice teachers in-charge – Dominggo pa gyod. Gipaatubang mi atong daku kaayong madreng Amerikana. Didto diay mi sa Cateel ibutang; pareha man god mga Maryknoll Sisters ang nagdala sa eskuelahan sa Mangagoy ug sa Maryknoll High School sa Cateel. Excited na noon mi kay back-of-nowhere, mikitiw ang tiil namong laagan.

Busa Mayo, bitbit mi’s among maleta, sulod sako aron di mabasa. Motabok ma’g dagat gikan Mati ngadto Lambajon, ‘nya dyep dayon pumpboat tabok sa Cateel River. Una nakong sakay og lantsa. Gidagat ko, pero okay lang. Mas luya ko inig-uli sa semestral break ug bakasyon sa Pasko kay gikan Sta. Filomena ngadto Mangagoy, ang pumpboat didto sa lawod tuyatuyaon sa balod nga morag simbahan kahabog. Kung magabhian, mga santilmo maglinya ambak-ambak sa kilid sa pumpboat.

Pero, lingaw bisa’g muna-munang adjust sa lahi nga kinaiya sa dapit ug sige’g paminaw atong “sang awon, sang awon” sa mga estudyante nga uban kaedad nako ug duna po’y magulang pa. Lipay kaayo mi makadawat og sulat, busa si Fr. McCahill maningkamot tawon pagsulat og note inig-abot gikan sa Senate Meeting sa Tagum aron lang di mi batio’g kamingaw. Uban mi’g pamotong. Tabang mi sa among gipuy-an inigtingtanom ug ting-ani. Apil mi’g rat blanketing. Usahay, uban mi sa among landlady sa sumbada ug uban sa mga mangingisda nga magbalon og bahaw, lami kaayo among kaon sa kinilaw nga isda o pasayan. Kung makalugar, tabang pod mi sa Parish Leadership Seminar didto sa kabaryohan.

Human sa ikaduhang tuig, midesider mi sa usa nako ka barkada pagpaduol na pod sa “civilization”. Didto ko sa Kapalong. Lain na po’ng adjustment, ug medyo lisud kay lahi akong naandan sa mga madreng FMA ug Maryknoll. Inighuman sa klase, puyo ko kadiyot sa klasrom aron makig-uban sa mga estudyante – kadtong medyo badlongon, nag-uyab-uyab, ug buot lang gyod moestorya. Kausa, miulang ko’g duha ka estudyante nga magbinunalay unta og tsako ug kadena. Nag-benefit dance pod mi para i-sweldo namong mga maestra ug maestro.

Gipatungas sa Bukid

Disyembre pa gani sa ikaduhang tuig, ang atat kong magulang mi-lyamar na pod nga patabang sa bag-ong gitukod nga prelature apostolate para sa mga Lumad. Kuno, wa tuguti sa kongregasyon ang madreng gihangyo nga motabang niya. Meaning, hawa na pod ko sa school. Enero 1–6 unang Research-Evaluation-Planning Assembly sa mga parish native catechists. Human ato, balik sa ko sa Kapalong – kapoy ug galibog.

Unsa go’y kalibutan ko ining Lumad? Namong tulo ka magsoon, nagbata kong nagpuyo sa poblasyon; wa katilaw og kinabuhi sa bukid. Bag-o pa mi sa Nabunturan, madunggan nako si Tatay nga di mokuha og lumad nga hurnal kay lisud sabton ilang kinaiya sa panarbaho. Sa gamay pa ko, inigka-Dominggo mga Mansaka molugsong, mamaligya’g lanot; inigkahapon magsusapinday na ug mangatagak ang kwarta gikan sa bulsa. Sa Kapalong, mokantyaw akong mga estudyante, “Ma’am, imong mga ig-agaw, naglinya daplin sa karsada”. Mga Ata-Manobo ni. Sa Cateel, ang mga taga-lungsod manghinaway sa mga Mandaya nga tua sa bukid.

Apan pagka-submit sa mga grado, uli dayon ko. Pagka-ugma ming-adto ko pagtabang sa seminar sa mga Lumad. Sa Assumption sa Nabunturan ni; tua sab ang opisina sa apostolado kay kura paroko sab ang direktor sa Apostolate for Cultural Communities(ACC) niadtong tungora. Gikan ato, wala pa ko kahawa sa apostolado.

Nagkalidades nga Kasinatian sa Pakig-uban

Sa akong pakig-uban sa mga Lumad sa lima ka tribo diha sa mga tigum ug trainings, ug pagduaw sa ilang mga katilingban, daghan ko’g nasinati’ng lahi ra gyod. Sinabwang manok nga may mais pa sa tilaok. Dunay ahat lang motakilid ug mangluwa samtang nagpungko mi sa salog alirong nagmiting. Tanang laki sa miting nagtapad og sinapang kon di man kakana. Banig nga igo ra makahapin sa likod. Sinina sapawsapawon, ang gidaghanon depende kung pila ka adlaw ang tigum. Hibalo ko’ng ilang pinuy-anan layo, bakilid, lapok, ang suba ka-disinuybe tabukon. Apan sa Surayan, ako rang usa gipasakay sa kabayo. Nadakin-as bitaw tunga sa suba, perti nako’ng kapyot sa liog sa kabayo dala ampo; wa raba’y namugos nako pagtabok sa baha ug ulan pa gyod. Sa Laac padulong Pagwas, baktas mi sunod sa buldoser nga nag-abli og dalan; naputol akong clogs. Nihilak ko ug giaway akong kauban kay di pahulam sa iyang sinelas; gibasol pa ko nganong nag-clogs. Wa god ko maanad magtiniil, sakit pa gyod ang bato. Maestra god ko!

Mas kulba tong among kaubang nakatulog sa gakit padulhog sa Libuganon. Nimata’g kadlawon nga bug-at ang tiyan, diay gilatayan og dakung baksan. Sa laing higayon, miuli siya sa opisina, gahilak. Nagklase daw bahin kang Hesus ug misulat sa blakbord; pag-atubang pa niya, pila na lang ka tigulang bayi ang nabilin; nanakay diay ang daghan sa milabay nga logging truck!

Apan padulong sa Cagan, natagbaw ko’g tinan-aw sa mga puti ug pula nga orkids nga nagbitay sa mga kahoy, ug sa kalunhaw sa sagbot ug lumot sa daplin sa dalan; nahuwasan ko’s kakapoy sa preskong hangin gikan sa kakahoyan ug sa mabugnawng tubig nga nag-ambak-ambak daw giyabo nga 7 Up. Nahinangop ko ug namupo sa nangumbitay nga mga sayote daplin sa agianan. Gipasagdan lang ko sa akong kauban nga mipahiyom lang dihang hinayhinay gibilin nako ang mga sayote kay bug-at diay samtang nagkatkat mi sa bukid nga gamut ra sa kahoy ang tumban ug kapyutan.

Sa 1976 -77, gilutos ang Prelatura sa Tagum, apil ang ACC. Ako – batan-on, bag-ong gisangonan sa tibuok apostolado kay mieskwela akong direktor, bag-ong nanganak – kinahanglan manginano sa mga kaubang gidagit sa helicopter gikan sa mga mission areas ngadto sa Manila aron i-interrogate, sa mga pangulo sa katilingban nga gipanghasi, mga kapilya gipangsunog, estasyon sa DXCD giserhan kay kuno gakontak sa mga rebelde pinaagi’s pinulungang lumad diha sa programa alang sa mga Lumad, lain pang kauban gipusil kay gidudahang rebelde ug fifty-fifty gidala sa ospital. Among direktor tua sa stockade sa Bicutan; among agriculturist, sa Tagum. Ako, mihangyo nga ipriso-kabalyero, apan kadugayan misulod sa ospital dala ang upat ka bulan nakong anak. Sa tibuok prelatura (Tagum ug Mati), mga 70 ka pangulo sa GKK, parokya ug prelature agencies gi-detain sab.

Daku gyong pasalamat. Ang kaparian midasig ug miplano uban namong mga ACC workers aron pagpadayon sa apostolado luyo sa panglutos. Ang prelature nagpadala’g petisyon pinirmahan sa 26,000 ka mga parukyano. Si Bishop Regan way undang pagyangongo sa kadagkoan sa Manila nga undangan paglutos ang prelatura ug pagawson ang gipangdetenir. Lain-laing grupo mibisita ug mitabang; si Archbishop Mabutas mismo mibisita namo sa ospital.

Apan sa 1979, among Christian Community Building Coordinator giatangan ug gidakop samtang padulong sa usa ka katilingban. Naluwas lang kay pag-abot sa barracks, gipakigkitaan dayon niya ang Provincial Commander, nga usa sa mipirma sa among ID ug matag karon ug unya resource person sa among mga tigum. Ang padayong pag-surveillance sa among direktor bisan hapit na duha ka tuig nga gipagawas nakatulod kaniya pagbiya sa ministriya niadtong 1980.

Daghan pang mga kasinatian sa mosunod nga mga katuigan. Nag-una niini ang mga tigum alang sa pagpadayganay ug pagpahiuli sa lumadnong tinoohan bahin sa kabuhatan ug sa Magbabaya, gipakabili, kinaiya, pamatasan, yuta, kinaiyahan, pag-uma, pag-atiman sa panglawas, pagpatunhay sa kahusay ug kalinaw sulod sa katilingban ug tali sa mga kasikbit; paghinumdum sa kabahinan ug kaakuhan sa katigulangan, kalalakin-an, kababayen-an ug kabatan-onan sa pag-atubang sa daghang kabag-ohan gikan sa gawas. Ang mga kasayurang natigum gitampo ngadto sa gitigum sa National Secretariat sa Episcopal Commission on Indigenous Peoples (ECIP, niadtong mga tuiga Episcopal Commission on Tribal Filipinos kon ECTF) alang sa pagsulat sa balaodnong gipasaka diha sa Kongreso sa pag-ila sa katungod sa mga Lumad nga karon giulohang Indigenous Peoples Rights Act of 1997.

Gawas sa pag-uban kanila sa paghugpong isip katilingban ug tribo ug pagpundar sa ilang mga proyekto, tulo ka tribo – Ata-Manobo, Dibabawon, Mandaya – ang giabagan sa pag-andam sa mga panginahanglan alang sa application sa Certificate of Ancestral Domain Title (CADT).

Pagpaminaw kang Hesus Diha sa Kasinatian sa Pakig-uban

Sa nagkadaiyang kasinatian sa pagpakig-uban sa mga Indigenous Peoples sulod sa daghang katuigan, unsa may akong pastoral conversion towards communion?

• Ako, nga taga-patag ug nakaeskwela ug ang “walay hibangkaagan ug nanagpuyo sa bukid nga dyes sentabos na lang paingon sa langit” sama ra nga mga tawo, nga matod ni Shylock sa Merchant of Venice nga moagik-ik kung gitikon, mokatawa kung malipay, modugo kung tuslokon, gutmon, masakit, ubp. Dili ako labaw kanila ug busa dili gyud angay manghinambog. Kung duna koy pipila ka intelligences, daghan pod silay mga lumadnong kahibalo nga wa koy kalibutan ug di ko kamao. Ang ilang pamaagi sa panguma – pag-ila kung angay nang tikaron ang usa ka luna, pag-abli ug paggalas, pagkaingin, pagtanom, pag-ani, ug balik pagpalasang – kumpletong nagapadayag sa ilang kadungganon ug kamatinud-anon nga Piniyalan sa Dios sa Iyang Kabuhatan.

  Sa pagkatinuod, daghan ang gihisgutan ni Pope Francis sa Laudato Si nga gikinabuhi na sa mga Lumad ug atong katigulangan. Nagkahanaw sila sa dagan sa kasaysayan kay gisaway, gani gihimong salaod sama sa kaingin, natong mga dagsa. Guilty ko kay sa makadaghan bation ko’g “holier than thou”, nga iya sa mga Christian chauvinist.

• Isip lumilihok sa apostolado, kinahanglan timan-an ko nga lahi-lahi ang kinaiya, pamatasan, kahimtang bisan asa, bisan kanus-a. Dili mahimong maoy matuman ang akong naandan ug gusto, ug bisan ang akong gitoohan nga maoy angayan. Tinuod, daghang angay i-adjust sa mga Lumad ngadto sa daghang kabag-ohan gikan sa gawas. Apan, akong responsibilidad ang pagpaamgo kanila sa ilang kaugalingnan nga dili lamang kabilin sa ilang katigulangan apan gasa sa Dios sa matag katawhan.

  Angay kong batonan ang kinaiya sa gibobayan kinsa abtik nga maminaw, mopahiangay, mopadayag sa tukmang higayon, ug molihok nga dili masakit ang uban apan alang sa kaayohan sa tanan.

• Ang kalooy dili maghimong mendicant sa gikaloy-an. Hangtud karon, makadungog gihapon ko sa “pagpasalamat” nga nagsalíg nga kanunay tunolan og hinabang. Sagad moingon, “Ikaw da kay, mam/sil kay ikaw yang matigam”. Ang empowerment maumol diha sa pagdasig ug pagpatunhay sa co-participation ug co-responsibility.
• Daghan ang pamatasan ug kinaiya nila nga atong gikataw-an kay patootoo. Apan, ang pag-apil sa ilang mga pag-ampo, pagpaminaw sa ilang kasaysayan ug estorya bahin sa kinabuhi ug kabuhatan, pagpakigsandurot sa uban, ubp. nakatabang kanako pagsabot ug pagpakabili sa akong pagka-Kristyanong Katoliko. Naamgohan ko nga ang pagpanabi o dili pagsaba sa sapa dili tungod aron di ta sakitan og tiyan o mahubagan apan pagtahud sa espiritu sa Dios nga anaa sa Iyang mga linalang, nga matod sa Mitoo Ako, makita ug dili makita. Nabati ko ang kasuod nila sa Kinaiyahan diha sa dili pagtikad og uma daplin sa dalan aron paglikay nga mayagayagaan ang humay sa molabay nga hubog o magtiayon nga nag-away kay ang humay nagahatag og kinabuhi. Ang pag-andam sa luna nga tikaronon kung mamulak na ang kahoy nga pangi usa ka pagpatunhay sa kalinaw ug kaangayan. Kay inigpamunga sa pangi ug ubang bungahoy, mabusog na ang mga langgam, hayup ug dangan ug menos na ang modagsang sa anihonon. Busa, malikayan ang pagkalas sa kinabuhi.
• Pagka-makanunayon, malahutayon, abling pagpaminaw, walay kapin-kabubut-ong pakigsandurot ang labing kinahanglan aron matuman ang pakig-communion sa Katawhang Lumad, nga matod pa ni Bishop George diha sa usa ka DADITAMA miting, giisip natong walay labot sa atong Pilipinhong katilingban.

Si Pope Francis nagpahinumdum diha sa iyang mensahe alang sa Kwaresma karong tuiga, “Dugang sa Balaang Kasulatan, ang Ginoo nakig-estorya kanato pinaagi sa atong kaigsoonan, labi na sa dagway ug sugilanon niadtong mga nanginahanglan …. Kay ang Synodal Process sa pagpaminaw kang Kristo kasagarang mahitabo diha sa pagpaminaw sa atong mga kaigsoonan diha sa Simbahan.” (Cynthia Masinaring)