Mga Lumad ato sab mga igsoon

Gisaulog sa Simbahang Katoliko niadtong Oktubre 8, 2017 ang ika-40 nga Dominggo sa mga Lumad (IP Sunday) nga gideklara sa Kumperensya sa Kaobispohan sa Pilipinas (CBCP) niadtong 1978 isip adlaw sa paghinumdum nga sa paningkamot sa katawhang Pilipino nga makab-ot ang tinuod nga ekonomikanhon ug politikanhong kaugalingnan, ang kaniadto naningkamot pagpabiling gawasnon sa langyawng mananakop ang karon nawad-an na hinoon ug kagawasan – ang Katawhang Lumad (PCP 2, 1991, 377).

Ang tema sa IP Sunday sa 2016 ug 2017 mao ang “Ang Katilingbang Lumad Kabahin sa Maaghopong Banay sa Katawhang Pilipino”. Takdo gayud sa tema sa ika-5 nga tuig (2017) sa pagpangandam usab sa Simbahang Katoliko alang sa pagsaulog sa ika-500 ka tuig (2021) nga pagka-Kristyanos sa Pilipinas – “Parish: Communion of Communities”, nga mao sab ang tema sa Ika-16 nga tigum sa Mindanao-Sulu Pastoral Conference (MSPC XV1) dinhi sa Davao City karong October 16–20, 2017.

Subay ning maong mga kasaulogan, ang mga lumilihok sa Indigenous Peoples Apostolate (IPA) sa atong Diyosesis sa Davao, Digos, Tagum ug Mati (DADITAMA) buot mudapit sa pagpamalandong una niining pipila ka puntos gikan sa Ensiklikal ni Sto. Papa Francis niadtong 2016, ang Laudato Si.

• Ang tawhanong kinabuhi nakagamot diha sa tulo ka nag-una ug suod-nga-nagkalambigit nga relasyon – uban sa Dios, uban sa silingan ug uban sa kalibutan mismo (66);
• Ang yuta kinahanglan og hingpit nga pahulay “aron pagseguro nga balanse ug makiangayon ang relasyon tali sa yuta nga gipuy-an ug giuma… usa ka pag-ila nga ang gasa sa yuta ug sa iyang mga bunga alang sa tanan (71);
• Ang Kinaiyahan dili mahimong isipon nga bulag gikan kanato kon usa lamang ka dapit diin kita magpuyo. Kabahin kita sa Kinaiyahan, nahisulod niini ug busa kanunay nakigsandurot niini(139);
• Ang Espiritu sa kinabuhi naa sa matag buhing linalang. Ang pagkaplag niini nga presenya makahimo kanato pagpalambo sa “makinaiyanhong pamatasan” (88);
• Ang mga linalang ning kalibutan wala panag-iyahi kay “Imo man sila, Ginoo, nga nahigugma sa mga buhi”(89);
• Ang kalinaw ug hustisya ug ang pag-amping sa kapangbuhatan tulo ka managlambigit nga tema, nga dili mahimong bulagon ug lahi-lahion pagtagad… Ang tanan nagkalambigit… gilala pinaagi sa gugma sa Dios alang sa kada usa sa Iyang linalang ug mahigugmaong nagahiusa kanato uban sa kaigsoonang adlaw, bulan ug suba ug sa inahang yuta (92);
• Ang kaayohan sa tanan nagalatas ngadto sa umaabot nga kaliwatan (159).

Ang Pilipinong Lumad nagatoo sa Usa rang Dios. Sa iyang kaugalingong pinulungan, gitawag niya ang Dios ug Labawng Makagagahum ug Magbubuhat, Tinubdan sa Kinabuhi, Tigpahigayon, ug Giya. Nagatoo siya nga ang espiritu sa Dios anaa sa tanan Niyang binuhat – yuta, katubigan, bato, tanom, hangin, lasang, ubp. – ug matag usa niini tigdala sa mensahe sa Labawng Makagagahum ngadto sa Iyang katawhan. Busa, matag linalang balaan ug dili yagayagaan. Pananglitan, dili mag-humayan sa daplin sa dalan aron dili kapanamastamasan sa moagi nga magtiayong nag-away. Nganong dili magsaba inig pangaligo sa suba? O, sa karaang Bisaya, manabi man ilabina kung kilomkilom? Kay pagtahud ug pag-mapuangoron kini sa mga nagpuyo nga mga linalang, uban kanila dili makita sa mata sa tawo. Busa, ang lumad wala nagasimba sa mga anaa sa palibot. Ang pulong “superstition” o patootoo nga gingalan uban sa pagbugalbugal sa pagtoo sa atong katigulangan kinahanglan tukion dili pinasikad sa unsay gibuhat apan sa kahulugan ug bili sa gibuhat.

Ang lumad nagapadayag sa iyang pagpasalamat, pagdayeg ug pagtahud sa Dios diha sa iyang pagtagad sa uban. Buhing timaan ang mga utlanang kabukiran ug katubigan sa ilang pag-ila ug pagrespeto sa katungod sa matag banay. Ang naandang panguma sa katigulangan maoy labaw nga nagapakita sa ilang pagpangga sa Inahang Yuta ug sa tanang kinabuhi diha sa Kinaiyahan. Ang usa ka luna galason human sa usa ka liturhiya sa pagpananghid sa Dios ug tanang espiritu nga anaa diha, ug pagpangayo’g pasaylo tungod sa makalas nga kinabuhi – gamay ug dako, makita ug dili-makita – inigpukan unya sa kahoy ug inigputol sa bagon. Ang pagpugas alang sa pagkaon sa tawo himoon human na sa pagtanom diha sa bahin nga gigahin alang sa mga mananap. Gilikayan ang pagpasakit sa Yuta pinaagi sa dili pagbangag ug dagko o pagpunay ug daro. Ang pagbalhinbalhin ug uma himoon sulod sa kaugalingong okupasyon lamang, ug dili tungod sa katapul apan tungod kay ang Yuta inahan nga nanganak ug kinahanglang papahulayon aron mopahiuli sa iyang kabaskog.

Nagaila sa Dios isip mao ray tag-iya sa kapangbuhatan ug ang tawo Iyaha lamang piniyalan, ang lumad wala mag-angkon sa yuta nga giokupar sa iyang banay. Kung buot motikad ug luna, mag-ampo siya ug timaan gikan sa Espiritu pinaagi sa damgo o panghitabo sa palibot. Sa di pa ug samtang mogalas, maminaw siya ug motuman sa tingog sa Alimokon kung mopadayon ba siya o moundang. Isip kasaligang piniyalan, motikad siya og luna kang kansang ani igong makatubag sa panginahanglan sa pamilya ug ipabilin ang ubang bahin nga dili mabantang sa kusog nga hangin, bundak sa ulan ug makauga nga init sa adlaw, nga maoy makapabanlas sa katabunok sa yuta. Busa, ang katapusang ang-ang sa pag-uma mao ang pagpalati. Dili lamang makinaiyanhong ang iyang kinaiya; ang lumad nakaamgo nga ang nagkadaiyang kinabuhi sa tibuok kapangbuhatan nagkalambigit.

Ang pagpaambit kabahin sa lumadnong kinabuhi. Ang Sawit, nga maoy labing dakung selebrasyon sa kinabuhi, mao gayud ang higayon sa pagpasalamat sa nadawat nga kabuhong gikan sa ilang ani, ug sa samang higayon, pagpaambit sa maong kabuhong ngadto sa tanan diha sa katilingban. Ang Handug mao ang nabatasang pagbahinbahin ngadto sa tanang banay sa kasilinganan sa abot gikan sa pagpangayam – binaw, baboy, isda, ubp. Ang gigutom, samtang nagapanaw, mahimong mopupo ug mokaon sa iyang maagian nga prutas. Ang Lumad manggihatagon nga sayon ra alang sa atong katigulangan pagpahat sa ilang luna ngadto sa mga dagsa nga buot moangkon og yuta.

Pundasyon sa lumadnong kinabuhi ang kalinaw ug kaangayan, uban sa pakig-uyon ug pagbarug sa kaugalingon. Mao kini’y ginatudlo sa mga ginikanan ngadto sa mga anak kung ang ulahi, inig-abot sa hustong panuigon, andamon na alang sa pag-atubang sa mga responsibilidad sa kinabuhi isip hamtong. Bisan ang gikahadlokang pangayaw himoon lamang human sa makuti ug hiniusang pagtimbang-timbang sa mga pangulo, makadaghang pagpahinumdum ug pagbadlong sa nakalapas, ug sa usa ka seremonyas diin iampo nga unta ang maayo mopatigbabaw. Ang pagtahud sa kinabuhi labing mahinungdanon; busa ang pagpahamtang sa dili-kalikayang kamatayon sa dili gyod mopatoo nga malapason himoon sa hilom ug labing madali nga ang hingtungdan dili makabati sa kasakit.

Tataw nga ang naandang pagpakabuhi sa Katawhang Lumad sa Pilipinas nagasubay sa giingon ni Sto. Papa Francis diha sa iyang Ensiklikal. Kung lahi man ang ilang dagway, sinultihan, sininaan, ug mga adlaw-adlawng kalihukan ug pamaagi, ang bili ug tumong, ilabina gayud sa katigulangan sa mabagang hut-ong nga nagapuyo karon sa kapatagan, dili bulag sa gipahinumdum kanato sa Santo Papa. Kabahin usab sila sa Katawhang Pilipino, mga sobra 80% niini mga magtotoong Katoliko nga sakop sa liboan ka mga parokya sa tiuok nasud, ug dinhi sa DADITAMA, anaa sa ginsakpan sa sobra 10,000 ka mga GKK.

Dili pipila lang sa mga lumad ang nakapaningkamot ug naningkamot pag-apas sa buhilamang impluwensyado na pag-ayo sa langyawng pagpakabuhi. Apan dili sab ikalimod nga hangtud ning gutloa, giisip lang gihapon nga ang mga lumad dili lamang lahi, apan ubos og pagkatawo sa taga-patag. Ug samtang alang sa mga lumad sa ninglabayng mga siglo, “ang kasamtangang kahimtang sa kalibutan nagpatubo og pagbati sa kawalay kasegurohan, nga nahimo sab nga luyonganan sa malangkobong kahakog” (Laudato Si I, 203), ningsamot pa kini nga kahimtang karon tungod kay “Sa hinayhinay, ang kinabuhi nahimong usa ka pag-surender ngadto sa kahimtang nga gikundisyon na sa teknolohiya, nga giisip nga mahinungdanon diha sa kahulugan sa pagpakabuhi…”(Laudato Si, 110).

Tumatapos na ang Tuig sa Parokya. Hangtud ning 500 ka tuig sa pagka-Kristyanos natong Pilipino, naghandum gihapon ang Katawhang Lumad sa atong nasud nga madawat nga sama ug dignidad sa ilang isigka-Pilipino. Hinaut nga mahitabo kini luyo sa gipatoo kanato sulod sa lima ka sa siglo nga panaglahi ug pagkadaiya sa taga-bukid ug taga-patag, gradwado ug way grado, adunahan ug kabus, tumindok ug dili-na-lumad sa dugo ug kinabuhi, ubp. Hinaut nga bation sa Katawhang Lumad nga sila “kabahin sa maaghopong banay sa Katawhang Pilipino” ug ang mga tema sa Tuig sa Parokya ug MSPC XVI karong 2017 dili magpabiling tema lang. Hinaut nga matinuod dinhi kanato ang paghiusa sa tanan diha ni Kristo (Ef. 1:10).

Cynthia N. Masinaring
Indigenous Peoples Apostolate
Diocese of Tagum